Çmimet e banesave në Europë po “vërtiten” sërish larg realitetit. Të “shfrysh” flluskën nuk do të jetë e lehtë
Fjala suedeze ‘bo’ do të thotë të jetosh; ‘sambo’ të bashkëjetosh. Sa më shumë njerëz përpiqen që të fitojnë strehim, një fjalë e re është shpikur: ‘mambo’, të jetosh me mamin. Pas Oslos, Stokholmi është, kryeqyteti me rritje më të shpejtë në Europë – popullsia e saj pritet të rritet me 50% deri në vitin 2030. Të 30,000 të ardhurit e rinj çdo vit kanë rritur konkurrencën për strehim, dhe normat e interesit në nivel të ulët rekord u kanë mundësuar banorëve të Stokholmit të përballojnë kredi më të mëdha hipotekore.
Si rezultat, çmimet e shtëpive suedeze janë më shumë se trefishuar që nga viti 1996 dhe borxhi i familjes ka arritur në 174% të ardhura pas tatimit. Natyrisht, që flitet për një flluskë.
Nuk është vetëm Suedia: në qershor, FMN u bëri thirrje politikëbërësve të bëjnë diçka më shumë për të frenuar çmimet e strehimit në të gjithë botën, duke theksuar se vlerësimet shfaqeshin të larta në shumë vende. Në maj Banka Qendrore Europiane veçoi çmimet stratosferike në Belgjikë, Finlandë dhe Francë; në korrik, Moody, një agjenci vlerësimi, tha se Britania ka treguar shenja të një flluske të re të pronës. Prirja është edhe më e dukshme, duke pasur parasysh se shumë nga këto ekonomi nuk janë shëruar plotësisht nga kriza financiare dhe po rriten fare dobët, në rast se nuk po rriten aspak.
Pas bumit kolektiv të para krizës, tregjet e banesave europiane morën dy drejtime. Danimarka, Greqia, Irlanda, Holanda, Portugalia dhe Spanja ranë ndjeshëm; disa vazhdojnë të bien. Të tjerë duke përfshirë Belgjikën, Britaninë, Norvegjinë dhe Suedinë thjesht ranë përpara se të rigjallëroheshin me shpejtësi shqetësuese.
Raporti i çmimeve të banesave ndaj qirave është 65% mbi mesataren e tij historike në Norvegji, 44% mbi në Finlandë dhe 43% në Britani. Të ardhurat gjithashtu nuk kanë arritur të ruajnë ritmin, me raportin çmim – të ardhura 46% mbi mesataren afatgjatë në Belgjikë dhe 27% në Francë. Gjërat shfaqen edhe më çuditshëm në disa qytete. Çmimet e apartamenteve në Stokholm janë rritur 11% gjatë vitit të kaluar, pasi u shtrenjtuan 9% një vit më parë; shtëpitë në Londër u rritën me 19%, pjesërisht falë spekulatorëve të huaj.
Borxhi familjar gjithashtu ka arritur rekorde të reja, teksa njerëzit po marrin kredi më të mëdha hipotekore. Në Norvegji, ku çmimi i shtëpive është rritur katërfish që nga viti 1995, familjet tanimë u detyrohen kreditorëve dy herë të ardhurat e tyre vjetore pas tatimit. Amerikanët kanë qenë edhe më të zhytur në borxhe se europianët. Por borxhi i amerikanëve tani qëndron nën 105% të të ardhurave pas tatimit, ndërkohë që ai i familjeve të Eurozonës është pothuajse 110%. “Ju nuk mund ta dini se jeni në situatën e flluskës, por mund të dini se borxhi është rritur së tepërmi”, – thotë Urban Backstrom, një ish-guvernator i Riksbank, banka qendrore e Suedisë. Megjithatë, pritshmëritë se huamarrja do të vijojë të jetë e lirë dhe se nuk do të ndërtohen një numër i mjaftueshëm banesash të reja vazhdon të rrisë edhe më tej çmimet.
Bankierët qendrorë nuk mund të përdorin normat e interesit për të “shfryrë” flluskën e banesave derisa, vlerat e aktiveve, ekonomitë e vendeve në fjalë mbeten kaq problematike. Përpjekjet e Suedisë për të qetësuar tregun me rritje në norma në vitin 2010 dështuan: papunësia ndali rënien dhe vendi iu drejtuan deflacionit, duke detyruar Riksbank të nisë sërish uljen e normave në vitin 2011. Aktualisht, politika monetare ka të ngjarë të sigurojë një nxitje të mëtejshme të çmimeve të banesave në Eurozonë, derisa Banka Qendrore Europiane po luan me idenë e blerjes së obligacioneve në përpjekje për të reduktuar edhe më tej kostot e huamarrjes.
Mjete makro, për të disiplinuar si bankat ashtu dhe huamarrësit, janë një grup delikat instrumentesh. Vendosja e kufizimeve më të rrepta mbi shumën që njerëzit mund të marrin hua në lidhje me çmimin e blerjes (raporti ‘kredi- vlerë’, ose LTV) apo ndaj të ardhurave të tyre familjare (raporti kredi – të ardhura) ndihmon të frenojë euforinë e palogjikshme të blerësve; duke rritur sasinë e kapitalit që bankat duhet të mbajnë kundrejt kredive të tyre hipotekore.
Holanda ka aplikuar kufizime të rrepta të këtij lloji, me rezultate të habitshme. Në vitin 2011, me krizën e euros në aktivitet të plotë, mesatarja e re e kredisë hipotekore në Holandë ishte 112% e vlerës së pronës, duke e pozicionuar borxhin e familjeve holandeze ndër më të lartët në Europë. Autoritetet menjëherë prezantuan një mori të kufizimesh: LTV u limitua në 106% në vitin 2012 dhe pritet të bjerë në 100% në vitin 2018; kërkesat e kapitalit për bankat u rritën menjëherë.
Qeveria gjithashtu po redukton gradualisht uljen e taksës për pagesat e interesit mbi kreditë hipotekore.
Këto ndryshime, së bashku me rënien ekonomike, mjaftuan t’i ulnin çmimet 20% në tre vite në terma realë (pas përllogaritjes së inflacionit).
Në të kundërt, Belgjika fqinje, ku çmimet e shtëpive kanë lëvizur paralelisht me ato të Holandës deri në vitin 2010, ka ndërmarrë një qasje më neutrale. Si rezultat, ndërsa çmimet e banesave holandeze kanë rënë, ato belge janë rritur me 11%.
Tregu i Belgjikës tashmë është aq i mbiçmuar saqë blerësit e saj besohet se po ndihmojnë në rigjallërimin e çmimeve në pjesën juglindore të Holandës, duke influencuar përtej kufirit.
Për t’i bërë gjërat edhe më të vështira për politikëbërësit, lulëzimet e pronës së Europës kanë tendencë të përqendrohen në qytetet kryesore, të cilat janë në rritje për pjesën më të madhe, edhe teksa rajonet e tjera përballen me stanjacion. Irlanda ofron një shembull veçanërisht ekstrem. Ajo është ende përplot ndërtime të pabanuara. Megjithatë, në Dublin, që shfaq një nevojë për 8,000 banesa të reja në vit, më pak se 1,400 janë ndërtuar vitin e kaluar. Kjo ka ndihmuar në rritjen e çmimeve të banesave lokale me 23% gjatë vitit të kaluar, edhe pasi tregu i pronës në pjesën tjetër të vendit u rrit me një përqindje modeste prej 5%.
Në shumicën e qyteteve europiane, ndërtimi i ri po pengohet nga një sërë kufizimesh planifikimi, që do të mund të reduktohen sërish me një përpjekje të madhe politike. Numri i shtëpive të reja të përfunduara në Bashkimin Europian ra me një të tretën midis 2011 dhe 2013. Vetëm tre shtete (Britania, Belgjika dhe Gjermania) filluan ndërtimin e më shumë banesave vitin e kaluar në krahasim me një vit më parë. Në Paris, mungesa e shtëpive të reja shtrohet aq akute saqë vlojnë historitë e banesave ilegale nëpër dollapë dhe garazhe.
Disa vende kanë siguruar masa të zgjuara për të reduktuar deficitet e tyre të banimit. Në shtator, qeveria qendrore e Britanisë prezantoi një faqe interneti që skicon në hartë të gjitha tokat dhe ndërtesat e saj, nga zyrat e deri te burgjet, dhe fton publikun të sugjerojë përdorim më të mirë për to nën të “drejtën e re për pjesëmarrje”. Ajo ka premtuar të nxjerrë në shitje çdo pasuri, përdorimi aktual i së cilës nuk mund të justifikohet. Një tjetër rregullim është që të lehtësojë transformimin e zyrave të papërdorura dhe dyqaneve në shtëpi.
Ndoshta, risia më e spikatur ka qenë në Suedi, e cila në korrik filloi t’u japë leje pronarëve të ndërtojnë vila të vogla me qira në kopshtet e tyre, pa pasur nevojë për leje ndërtimi. Këto ndërtime, nuk mund zënë më shumë se 25 metra katrorë dhe një lartësi prej jo më shumë se katër metrash.
Kjo është një hapësirë e vogël, por është më mirë se të jetosh me mamin.
Ky është artikull ekskluziv i Revistës Monitor, që gëzon të drejtën e autorësisë sipas Ligjit Nr. 35/2016, “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e lidhura me to”.
Artikulli mund të ripublikohet nga mediat e tjera vetëm duke cituar “Revista Monitor” shoqëruar me linkun e artikullit origjinal.