Borxhi publik do të duhej të ulej si rezultat i rritjes ekonomike dhe kryerjes së reformave në financat publike, si pjesë e konsolidimit fiskal, për të krijuar më shumë hapësira fiskale dhe për të investuar në sektorë strategjikë si arsimi dhe shëndetësia. Atëherë pse nuk u ul?
Nga Azmi Stringa
Në strategjinë e menaxhimit të financave publike 2014-2020[1], Qeveria u angazhua ta ulte borxhin nën 60% të PBB-së në fund të vitit 2019.
Sipas FMN[2], në fund të vitit 2019, borxhi publik i Shqipërisë rezulton në 67.7% e PBB-së, ose 7.7% e PBB-së se angazhimi i marrë. Borxhi publik në fund të vitit 2019 është ulur me vetëm 2.64% të PBB-së, në krahasim me fundvitin 2013, kur u raportua në nivelin 70.4% e PBB-së.
Nëse vendosim të marrim në konsideratë edhe detyrimet e prapambetura në fund të vitit 2019 (ato të deklaruara dhe pranuara nga qeveria si p.sh., vendimet e arbitrazhit, stokun e rimbursimit të TVSH, borxhet e pushtetit vendor dhe ato për investime), borxhi publik është ulur vetëm me më pak se 1% të PBB-së këto 6 vite.
Borxhi publik do të duhej të ulej si rezultat i rritjes ekonomike dhe kryerjes së reformave në financat publike, si pjesë e konsolidimit fiskal, për të krijuar më shumë hapësira fiskale dhe për të investuar në sektorë strategjikë si arsimi dhe shëndetësia. Atëherë pse nuk u ul?
Pse nuk u kapën angazhimet? A mund dhe duhet të ulej dhe më tej? Minimalisht mund të themi 1) rritja ekonomike ka rezultuar nën parashikimet këto vite; 2) efektiviteti i ndikimit në ekonomi të investimeve publike, të kryera ndër vite, lë për të dëshiruar, dhe 2) reformat e deklaruara nuk kanë dhënë rezultatet e pritura.
Kostoja e Borxhit Publik
Një tregues tjetër i rëndësishëm, është kostoja e interesave të borxhit. Kjo kosto, nëse ulet, të krijon hapësira fiskale për të kursyer, dhe/ose për të shpenzuar në fusha të tjera të nëninvestuara, duke ndikuar pozitivisht në ekonomi, dhe/ose duke ulur borxhin publik.
Por, nga ana tjetër, kosto e lartë e borxhit, kur vlera e borxhit është e lartë, të merr nga fondet buxhetore, që përkthehet në më pak shpenzime në fusha të tjera, dhe/ose taksa më të larta, dhe/ose në borxh më të lartë (nëse dikush është i gatshëm të të japë më hua). Dhe këtu shohim se si me borxh të lartë kombinuar me kosto të lartë bëhet gjithnjë e më e vështirë ulja e borxhit, ndërsa nga ana tjetër, borxhi i ulët kombinuar dhe me kosto të ulët, bën që hapësirat për financat publike të vijnë gjithnjë duke u zgjeruar.
Kosto e borxhit publik, në nivel absolut dhe relativ, është funksion i disa faktorëve që nuk janë objekt i këtij artikulli. Objekt i këtij artikulli është analiza e kostos së borxhit gjatë këtyre viteve, për të parë nëse ka kontribuar pozitivisht apo negativisht në hapësirat fiskale dhe nivelin e borxhit publik.
Në grafikun 1 jepet ecuria e borxhit publik dhe PBB-së në vlerë nominale gjatë viteve, sipas FMN. Në grafikun 2, jepet kosto totale vjetore faktike në vlerë nominale për borxhin publik. Siç shihet, ndonëse vlera nominale e borxhit publik është rritur me 454 miliardë lekë (ose 67%) nga viti 2009 në vitin 2019, kostoja vjetore në vlerë nominale e interesave të borxhit për vitin 2019 është e përafërt me koston e paguar në vitin 2009. Kjo do të thotë që borxhi publik është bërë më i lirë dhe na ka krijuar oportunitete për hapësira në financat publike.
Për të parë saktësinë e përfundimit më lart, po paraqesim në grafikët më poshtë, koston e interesave të borxhit, si përqindje e PBB-së në fund të vitit dhe stokut të borxhit publik, në fillim të periudhës.
KOSTO VJETORE E BORXHIT PUBLIK
Siç mund të shohim në këta grafikë, kostoja e borxhit publik në buxhetin e shtetit zinte 3.17% të PBB-së në 2009, ndërsa në 2019, ajo zë 2.09% të PBB-së. Është një ulje kostoje e qenësishme. Po të shohim normën mesatare të interesit për borxhin publik, ajo ka shkuar nga 6.09% në 2009 në 3.09% në 2019 (pra është përgjysmuar). Në këtë rast, Shqipëria ka pasur kursime nga kostoja e borxhit çdo vit, e cila sikur çdo gjë të ishte konstante mund të përdorej për uljen e borxhit publik, pa ndikuar në treguesit e tjerë.
Sa më lart evidentohet qartë edhe nga raportimet e Ministrisë së Financave dhe Ekonomisë mbi treguesit e borxhit publik[3]. Në grafikun më poshtë shohim qartë se si Qeveria ka mundur të rrisë ndjeshëm maturitetin mesatar të borxhit publik të brendshëm, ndërkohë që yieldi mesatar i ponderuar (kostoja e interesave) ka rënë ndjeshëm duke filluar nga viti 2013.
Po sa mund ta ulte borxhin publik Shqipëria nga viti 2013, vetëm duke kursyer në pagesat për interesat e borxhit (pra t’i vinim ato më një anë çdo vit, për 6 vjet). Për këtë kemi ribërë llogaritjet sa do të ishin pagesat për interesat e borxhit për vitet 2014-2019, nëse kostoja e borxhit në përqindje do të ishte sa mesatarja e viteve 2009-2013.
Nga tabela më lart mund të shohim që vetëm nga ulja e kostos së interesave të borxhit, duke kursyer këtë hapësirë të krijuar, Shqipëria duhet ta ulte borxhin me 4.13 – 8.81% të PBB-së. Faktikisht, ne e kemi ulur vetëm me 1% të PBB-së. Kemi shpërdoruar një mundësi të artë.
Kursi i këmbimit dhe Borxhi Publik
Një element tjetër që ka ndikuar ndjeshëm në raportimin e stokut të borxhit publik është dhe kursi i këmbimit. Borxhi i jashtëm i Shqipërisë, në monedhë të huaj, zë rreth 46.3% të borxhit total, me kursin e këmbimit në fund të vitit 2019. Si rrjedhojë, Borxhi Publik i Shqipërisë është i ekspozuar nga risku i kursit të këmbimit. Risku si koncept do të thotë luhatje (variance) çka mund të jetë në kah pozitiv apo negativ në një tregues të caktuar.
Analiza e arsyeve të ndryshimeve në kursin e këmbimit nuk është objekt i këtij artikulli. Objekt i këtij artikulli është analiza e ndikimit të tij në treguesit e borxhit publik.
Më poshtë kemi paraqitur në mënyrë grafike ecurinë e kursit zyrtar të këmbimit të monedhës Euro në vitet 2010 – 2019, sipas Bankës së Shqipërisë[4]. Siç shihet qartë nga viti 2010 deri në fillim të vitit 2017, kursi i këmbimit të Euros ka qëndruar në mbi 135 Lekë. Nga viti 2018 fillon të shfaqet ndjeshëm trendi i forcimit të monedhës vendase dhe në fund të vitit 2019 kursi këmbimit të Euros është 121.77 Lekë.
Forcimi i qenësishëm i monedhës sonë, ka bërë që stoku i borxhit publik të jashtëm të konvertohet për efekt raportimi në një vlerë në monedhën Lek më të vogël. Dhe kjo, si rezultat, jep një tregues borxhi publik total në vlerë nominale më të vogël dhe një tregues borxhi publik si % e PBB-së më të vogël. Në fund të vitit 2019, borxhi publik i jashtëm është raportuar nga MFE në vlerën 4.22 miliardë euro ose 514.75 miliardë lekë (kursi 121.7 Lekë).
Kursi mesatar i këmbimit të monedhës Euro për vitet 2010-2017 është 138.6 lekë. Nëse do të përdornim këtë kurs këmbimi për të llogaritur stokun e borxhit të huaj në fund të vitit 2019, ai do të rezultonte 585.86 miliardë lekë. Diferenca në raportimin e borxhit publik në monedhë të huaj, vetëm si rezultat i uljes së kursit të këmbimit, është 71 miliardë lekë ose rreth 4.24% e PBB-së.
Nëse llogarisim me kursin e fundvitit 2019 vetëm stokun e borxhit në monedhë të huaj që ka ekzistuar nga viti 2017 (raportuar në 2017 3.84 miliardë EURO, ose 510.26 miliardë Lekë, kursi 132.95 lekë/Euro) ai rezulton i raportuar në vlerë 467.33 miliardë lekë. Pra, vetëm për këtë borxh, deri në 2017, nga ndryshimi i kursit të këmbimit, raportohet në fund të 2019 në rreth 43 miliardë lekë më pak ose 2.56% e PBB-së me pak.
Sa më lart mund të dalim në përfundimin që vetëm nga forcimi i monedhës vendase ne kemi mundur të raportojmë një borxh publik më të ulët me rreth 4.24% të PBB-së, çdo gjë tjetër konstante. Nëse heqim efektin e kursit të këmbimit, atëherë rezulton që borxhi publik, si përqindje e PBB-së, nuk është ulur nga fillimi i zbatimit të Strategjisë së Menaxhimit të Financave Publike 2014-2020, përkundrazi.
Për më tepër, kjo luhatje tregon për ekspozimin e borxhit tonë publik ndaj riskut të kursit të këmbimit. Një forcim i monedhës Euro do kishte ndikim po kaq të madh në kahun e kundërt duke e rritur borxhin publik.
Disa përfundime
Në përfundim, mund të themi:
Ne kemi shpërdoruar mundësitë e dhëna nga ulja e kostos së borxhit për ta ulur atë dhe as nuk e kemi ulur borxhin publik sa ndikimi pozitiv i kursit të këmbimit.
Qeveria e ka ulur borxhin publik vetëm me 1% të PBB-së nga viti 2013, edhe më pak se sa sikur vetëm të kursente pagesat e ulëta të interesit.
Qeveria nuk e përmbushi angazhimin për ta ulur borxhin publik në fund të vitit 2019, në nën 60% të PBB-së.
Vetëm nga kursi i këmbimit në avantazh dhe ulja e kostos së interesave të borxhit ne duhet të kishim një borxh publik 8%-12% më të ulët se në fund të vitit 2013 (pra 58%-62% të PBB-së) dhe jo 67.7% sa raportuar në fund të vitit 2019.
Hapësirat fiskale në 2019, jo vetëm që nuk u zgjeruan në krahasim me 2013 (kur me të drejtë qeveria aktuale, atëherë në opozitë, e trajtonte si shqetësim), përkundrazi ato janë ngushtuar ndjeshëm, sepse kemi ndërmarrë angazhime shumëvjeçare në forma PPP, që janë jashtë tregues të borxhit publik.
Me borxh më të lartë publik (tashmë në mbi 83% e PBB-së) dhe më afër gjysmës së tij në monedhë të huaj, ne jemi të ekspozuar nga luhatjet e kostos së interesave dhe kursit të këmbimit.
Sa më lart është e rëndësishme për vitet në vijim, por edhe për të kuptuar që nëse do të kishim menaxhuar efektivisht financat publike, hapësirat për të ndërhyrë në ekonomi gjatë krizës do të ishin më të mëdha ose do të kishim një borxh më të ulët në fund të 2020.
Në kushtet kur borxhi publik ka tejkaluar 83% të PBB-së sipas FMN, mendoni ndikimin në financat publike, nëse kostot e shërbimit të borxhit rriten apo kursi i këmbimit lëviz në disfavorin tonë. Atë që dje e kishim mundësi për të kursyer, nesër mund të na kthehet kundër nëse nuk ulim borxhin publik. Dhe sa më i lartë stoku i borxhit, aq më të ndjeshëm jemi ndaj ndryshimeve në koston e tij dhe kursin e këmbimit.
Për këtë arsye, ne duhet të përfitojmë nga kosto e ulët aktuale e borxhit për të kursyer dhe për të ulur borxhin publik, por kurrsesi të pranojmë argumentin se meqë kostot sot janë të ulëta, ia vlen të marrësh borxh, apo krahasime me Japoninë. Sidomos kur një pjesë të këtij kursimi, po na e japin qytetarët shqiptarë, të cilët marrin më pak interesa për kursimet e tyre. Minimumi që mund të bëjmë për ta, është t’i ulim borxhin publik.
————————————-
*Konsulent për financat publike, ish-drejtor i Auditit të Buxhetit të Shtetit në KLSH. Opinionet janë personale të autorit dhe nuk përbëjnë qëndrim të Revistës
[1] https://financa.gov.al/wp-content/uploads/2017/09/Strategjia_per_Menaxhimin_e_Financave_Publike_2014-2020-1.pdf
[2] https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2020/October/select-countries?grp=2903&sg=All-countries/Emerging-market-and-developing-economies/Emerging-and-developing-Europe
[3] http://www.financa.gov.al/treguesit-e-borxhit/
[4] https://www.bankofalbania.org/Tregjet/Kursi_zyrtar_i_kembimit/
Ky është artikull ekskluziv i Revistës Monitor, që gëzon të drejtën e autorësisë sipas Ligjit Nr. 35/2016, “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e lidhura me to”.
Artikulli mund të ripublikohet nga mediat e tjera vetëm duke cituar “Revista Monitor” shoqëruar me linkun e artikullit origjinal.